این شغل آینده نداره

به دنیایی که مردانش عصا از کور می‌دزدند...

مرد بلند قامتی است، که به اجبار سن کمی کوتاه‌تر شده، با موها و سبیلی سفید که رو به بالا شانه شده. روی صندلی نشسته، کیسه‌ای نایلونی روی پاهایش گذاشته و به آرامی چیزی را درون کیسه ریز می‌کند. ابهت چهره‌اش با آن سبیل رو به بالا اصلاً به شغلش نمی‌آید. دور تا دور مغازه‌اش مقداری حصیر بافته شده گذاشته و وسط حصیرها دو صندلی، یک والور و یک چارپایه با جعبه‌ای از جنس اسفنج فشرده برای نگهداری یخ روی آن.

***

وقتی می‌شنود که می‌خواهم با او در مورد کار و زندگیش صحبت کنم با لبخندی آشنا می‌گوید: “فایده‌ای که نداره”. جواب می‌دهم آن فایده‌ای که منظور شماست، نه. ولی مردم با زندگی، کار و فکر شما آشنا می‌شوند. این هم خوب است. تجربه‌ای است برای آنها. (تا می‌نشینم و کاغذ و خودکارم را درمی‌آورم شروع می‌کند از خاطراتش گفتن. از همان اول چنان با دقت جزییات هر حادثه‌ای را می‌گوید که می‌فهمم اگر مصاحبه را قبول کند گفت و گوی سختی خواهم داشت. خاطراتش بسیار مناسب تاریخ‌نویسی است. اما اگر در جواب سوال‌ها مرتب یاد آنها بیفتد تا شب مهمانش خواهم بود.)

من 44 ساله تو همین مغازه‌م. سر… هم خونمه. از اونجا می‌آم اینجا. پول ده تا خونه‌رو کرایه دادم. باور نمی‌کنی؟ 44 ساله. تو محل خودم ممکنه کسی منو نشناسه. اگه یه روزی با بچه‌هام برم بیرون، مردم محل می‌گن: “اِه، این پدرتونه؟” از بس که صبح می‌آم اینجا، شب می‌‌رم. فقط از روی بچه‌هام تو محل منو می‌شناسن. (با دقت به چشمانم نگاه می‌کند تا تاثیر حرف‌هایش را ببیند.) اینجا حصیر می‌بافیم و می‌فروشیم. چشمم رو که عمل کردم امسال نبافتم. دست تنها صدا نداره.

چند ساله به این کار مشغولین؟

من تقریباً از زمان مصدق سال 32، 33 بود که داخل به این کار شدم. قبلاً شغلی نداشتم. فقط پنج، شش سال تو ژاندامری بودم. نمی‌دونم هفت سال، هشت سال. اونم سر مرز افغانستان.( مردی داخل مغازه می‌شود و می‌پرسد: “به کولر پایه زدیم تا از این حصیرها بندازیم روی کولر. به نظر شما خنک می‌کند؟ شما قدیمی هستید آمدیم با شما مشورت کنیم”. بعد از شنیدن جواب مثبت حصیرفروش می‌گوید: “اینجا کار داشتم. عبور می‌کردم. بعدا می‌آیم خدمتتون”. مرد که می‌رود با نگاهی به من می‌گوید: “خیال می‌کنن حصیر مثل قدیم فراوونه. اینا که هیچی، روزی ده تا می‌آن می‌پرسن دکون اجاره‌ای نداری؟ با خودشون می‌گن پیرمرده، بریم دکون‌شو اجاره کنیم. مردم عقب چیز گم کرده می‌گردن.)

بله، آمدم تو تشکیلات ژاندارمری داخل شدم. تهران. بعد منو فرستادن مشهد. سال 1323، 1324 که غلام یحیی پیشه‌وری … (مردی از چارچوب در سرش را تو می‌آورد و می‌پرسد: “نمی‌فروشی اینجا را؟” نگاهی به من می‌کند و می‌خندد. لابد توی دلش به من می‌گوید: “بیا، این نفر اول”. می‌گوید: “نه، بابا” مرد می‌رود. رو به من می‌گوید: “اگر بگم می‌فروشم می‌خوان مفت بخرن. به قیمت که نمی‌خوان بخرن. اگر بخوان، بنگاه می‌رن. می گن این پیره… ملت بد شدن."

نمی‌دانم که آن تار است یا من تار می‌بینم               نمی‌دانم که خواب‌آلوده یا بیدار می‌بینم

(مردی در حال گذر از پیاده‌رو آدرس یک دفتر پست را می‌پرسد و او همان وسط یادآوری شعر جوابش را می‌دهد که “دفتر پستی نزدیکه. زیر اون درختا”. و با دست اشاره به جایی می‌کند.) شعرهایی که بلدم قدیمیه.

یکی در گوشه ویرانه افتاده به صد خواری              یکی تا پشت‌بام خانه‌اش کرده گل‌کاری

یکی از دست این بیرحم مردم می‌کند زاری             عجب سیری به زیر گنبد دوار می بینم

از شاه نعمت‌الله ولی یا میرزاده عشقی است. نمی‌دونم. تو ژاندارمری دفتردار بودم. وقتی که روس‌ها آمدند شهریور 1320. به نظرم همون موقع بود. (با خودش حساب می‌کند.) 27، 28 ساله بودم. در هنگ سلطنت‌آباد خدمت کردم. سال 1318 خدمتم تمام شد. چهار ماه ما رو اضافه نگه داشتن برای عروسی فوزیه. 1319 ما رو احضار کردن به سربازی. برای “یک ماهی” که از نو دوباره آموزش رزمی می‌دادن.

“یک ماهی” چی بود؟

(با تعجب به من نگاه می‌کند. از این‌که نمی‌دانم در سربازی “یک ماهی” چه معنایی دارد نزدیک است شاخ دربیاورد!) همین “یک ماهی” دیگه. یعنی بعد از تمام شدن سربازی باز هر وقت لازم داشتن یک ماه آدمو احضار می‌کردن. تو “یک ماهی” چادر زدن تو ونک. من انباردار بودم تو چادر. من سواد داشتم. اون موقع سواددار نبود. من که سواد داشتم منو تحویل می‌گرفتن. مثلاً شغل انبارداری به من دادن. اونایی که سواد نداشتن فایده نداشتن. کاری نمی‌تونستن بکنن. نه می‌تونستن صورتی بدن، نه اسامی بدن. تو تشکیلات ژاندارمری دو سالشو تهران بودم. بعد من را انداختند سر مرز افغانستان. خواف، تایباد، سنگون بالا خواف، سنگون پایین خواف. خدمت می‌کردیم. از خواف اومدیم تربت‌حیدریه. پاسگاه بودیم. هنوز دفتردار بودم.

کارتون چی بود؟

مثلاً یک نفر از یکی شکایت می‌کرد. پرونده‌ها را می‌دادن به من. باید پرونده‌ها را تکمیل می­‌کردم. منم با دو، سه تا مامور که می‌دادن می‌رفتم بازجویی. (می‌خندد. پیداست که اصلا" با روحیه‌اش سازگار نبوده.) اون موقع سواددار نبود. خیلی کم. اتفاقی. سرگروهبان‌ها سواد نداشتن. می‌رفتم می‌دیدم مثلاً سر زانوی شلوارشون پاره بود. وضعشون خوب نبود، اون وقت مرغ می کشتن برا مامور دولت. پلو درست می‌کردن. دیگه این پلو که خوردن نداشت. مریض شدم. گفتم خدایا روزی ما رو از این کار ببر. سه‌زار، ده‌شاهی حاج منیزی گرفتم.

حاج منیزی چیه ؟

یه دارو بود. الانم تو داروخونه‌ها ممکنه باشه. یه خانومی اونو با شیر گاو قاطی کرد. دعا خوند. من خوردم، خوب شدم. یه خورده پولی که جمع کرده بودم خرج کردم. از حقوقم هم یک خورده خرج کردم. آدم تلقین که به خودش می‌کنه حالش خراب می‌شه. آدم وقتی پول حروم می‌خوره این‌جوریه.

فکر می‌کنین همه کسانی که پول حرام می‌خورن این‌جوری می‌شن؟

خانوم ببین! خوشن چند روزی ولی عمر به کمال نمی‌کنن. یعنی می‌خورن، می‌ریزن. بعد یواش یواش منحرف می‌شن. نمی‌تونن راه برن. مریضن. نمی‌تونن غذا بخورن.

مرا در روز محنت یاد بادا                                    ولی در روز شادی یار بسیار

بعد از خوب شدن چه کار کردین؟

دیگه آمدیم تهران. و بالاخره به این کار مشغول شدیم.

زمانی که دفتردار بودین چقدر حقوق می‌گرفتین؟

اون موقع اول ماهی 103 تومن می‌گرفتم. بعدشم 140 یا 143 تومن. تا 1330، 1329 بودیم. تا موقع مصدق بودیم. بعد اومدیم تهران.

کی ازدواج کردین؟

تو ژاندارمری بودم زن گرفتم. همون رییس پاسگاه که اول رییس پاسگاه بود، سواد نداشت، بعد همه‌کاره شد، خواهر اونو گرفتم. الانم ماشاءالله پنج تا بچه دارم.

همان‌وقت که مرز افغانستان بودین؟

بعد که زن گرفتم یواش یواش آمدیم مشهد. ساعت تحویل عید تو صحن حضرت امام رضا رسیدیم. یه دو ساعتی تو صحن بودیم. چند روزم مشهد موندیم. بعد اومدیم تهران. یکی از فامیلامون مستأجر یه حصیرفروش بود. گفت: “صاحبخونه‌مون به یه سواددار احتیاج داره که کارشو انجام بده. در ضمن هم به حصیراش برسه”. یادتونه. گاری‌ها می‌آمدن آب شاه، پشت باغ ملی، فردوسی، اول توپخونه. گاری‌ها صف می‌کشیدن، آب شاه پر می‌کردن، می‌بردن در خونه‌ها سطل سطل می‌فروختن. سطلی سی شاهی، دوزار می‌فروختن. یه وقت دوزار بود، یه وقت سی شاهی. سطل کوچیک بود، بزرگ بود.

از چه سالی آمدین این مغازه؟

1337 آمدم اینجا. اینجا بیابون بود. اصلاً ساختمان نبود. (با دست به بیمارستانی که روبه­روی مغازه‌اش است اشاره می‌کند.) به جای این بیمارستان باغ بود. (دوباره با دست مغازه‌هایی را که پایین‌تر از مغازه خودش هستند، نشان می‌دهد.)

اینها همه دیوار گلی بود تا پایین. معذرت می‌خوام الاغ می‌آوردن با بار میوه. به سپورا پول می‌دادن. بار هندوانه و خربزه می‌ریختن کنار دیوار، می‌فروختن به مردم. اون موقع ماشین کم بود. به سپورا حق حساب می‌دادن که کاری‌شون نداشته باشن. اون موقع آدم کم بود. (به عابران پیاده‌رو اشاره می‌کند.) نه مثل حالا. بعد زیاد شد.

اینجا را چقدر خریدین؟

اینجا را هشت‌هزار تومن خریدم. (خنده‌اش می‌گیرد. احتماًلا از مقایسه قیمت آن روز با حالا.) می‌دونی چقدر زمین می‌دادن با هشت‌هزار تومن؟ یه پیرمردی بود حوالی میدان شهدا. می‌گفت اگر یه خونه بزرگ داشته باشی چند سال دیگه می‌تونی ده تا خانواده رو نون بدی. اون موقع یه اتاق و یه آشپزخونه را اجاره می‌دادن 20 تومن. همه می‌گفتن بهش گوش ندین. عقلش نمی‌رسه. ولی اون می‌دونست تهران چی می‌شه!

چقدر درس خوندین؟

من سابق پنج کلاس خوندم. پنج کلاسی که خوندم کلاس شش اومد تو پنج. نصفش تو کلاس پنج بود نصفش ششم. عربی هم خوندم تو سبزوار. تو مدرسه کهنه که طلاب اونجا درس می‌خوندن.

غریبه­ای از راه می­رسد و او را سیبیل صدا می­زند.

می­پرسم :" همه آشناها شما را “سیبیل” صدا می‌کنن؟"

(نیمه لبخندی به لبش می‌آید. پیداست که این اسم‌گذاری‌ها به مذاقش سازگار نیست. ولی آنقدر انسان راحتی است که بگذارد آن آشنا هر طور که دوست دارد صدایش کند.) بالاخره هر یکی یه اسمی می‌ذاره. دیدی که؟ انگلیسی هم تو سبزوار خوندم. نه تو مدرسه کهنه. انگلیسی رو تو یه جایی که اجاره کرده بودن خوندم.

خصوصی بود؟

آره دیگه. خصوصی بود. مدرسه نبود. گفتن غلامحسین خان انگلیسی درس می‌ده. پولدارا بچه‌هاشونو بردن اونجا درس بخونن. تا درس هشتم، نهم خوندم. ای، بی، سی، تا ایکس، وای، زد خوندم. کلمات اولیه را یاد گرفتم. الان میدان امام حسین انگلیسی نوشته می‌تونم بخونم. کتابارو می‌تونم بخونم. معنی‌شو نمی‌فهمم.

چطور شد انگلیسی را بیشتر ادامه ندادین؟

یه روز رفتیم دیدیم آقا نیامده. گفتن بشینین تا بیاد. اون روز نیامد. روز بعد که رفتیم گفتن تعطیل شده. شنیدیم آقا را گرفتن. می‌گفتن جاسوس بوده.

شغل پدرتان چی بود؟ 

تو افغانستان دخترو دختر می گیم پسرو بچه

 بعضی وقت­ ها جنگ و گریز هست

بساطش را خیلی ساده روی پارچه ای به طول و عرض حدود دو متر در هفتاد سانت کنار پیاده ­رو چیده است. ساک رنگ و رو رفته­ ای کنار درخت روی خاک است.

از خودش خبری نیست.چند دقیقه ­ای این پا و آن پا می­ کنم تا بیاید... راحت وسایلش را گذاشته به امان خدا و معلوم نیست کجا رفته. روبه­ روی بساطش ادارۀ بیمه است. از نگهبان که می­ پرسم برخلاف انتظارم (خودم را برای شنیدن این جمله که " خانوم من چه می­ دونم کجا رفته " آماده کرده بودم ) می­ گوید:" بمونین حتما هر جا رفته زود برمی­ گرده." تا من از در ساختمان بیرون بروم چند بار حرفش را تکرار می­ کند تا مطمئن شود من حتما" منتظر می­ مانم!

در این دنیای بی­ ارتباطی فردگرا که هر کس فقط سرش به کار خودش است این اصرار نگهبان مرا به هیجان می­ آورد تا مشتاق دیدن صاحب بساط ، در چهرۀ مردم در حال عبور کنجکاوی کنم.

***

بالاخره مردی با ریش و سبیل سفید به سمت بساط آمد. به سویش رفتم.

آقا من برای روزنامه کار می ­کنم.می­ خواهم در مورد کارتون با شما حرف بزنم.

شرمنده نگاهم می­ کند. نمی­ تونم.

چرا؟ ( تعجب می­ کنم. در چهره­اش آرامش و شیرینی خاصی وجود دارد که اصلا" با گفتن کلمۀ نمی ­تونم جور در­نمی­ آید.)

آخه من افغانیم.

باشه. اشکالی نداره.چند ساله اومدین ایران؟

حالا با خیال راحت از اینکه می ­تواند با من صحبت کند می­ خواهد جواب بدهد که من از او می­ خواهم صبر کند تا لب پیاده­ رو بنشینیم تا من بتوانم راحت گفت و گو را بنویسم. فورا" مخالفت می­ کند: چرا لب پیاده­ رو. شما روی سکو بشین . من می­ ایستم.( سکوی جلوی ساختمان بیمه را نشان می­ دهد.) 18 ساله آمدم ایران. از سال 75 .

چند سالتونه؟

سال 29 دنیا آمدم.

(از بین عابران آقایی به ما نزدیک می­ شود و خطاب به او می ­گوید:" اومدم بقیۀ پول اون باطری رو که خریدم بدم". پول را می­ گیرد و تشکر می­ کند. به خودم می ­گویم چه آدم راحتی.)

چه چیزایی می ­فروشین؟

جلد شناسنامه ، مدارک ماشین، کارت بیمه، باطری قلمی، شانه، برس سر کف دستی، خط­کش کاغذی، دفتر تلفن، سنجاق، قیچی...

از کجا می­ خرین؟

از بازار، پله نوروزخان.

چقدر درآمد داری؟

درآمد بستگی داره به فروش.باشه پنج تومن، شیش تومن تا 10 تومن اگه بالا بشه روزی.

هر روز می­ آیی؟

روز تعطیل نمی­ آم.پنجشنبه تعطیل می­ باشه.همه اداره­ ها تعطیلن.دیگر روزا دو نفر پیدا نمی­ کنی آدرس بپرسی.کسی رد نمی­ شه.( منظورش روزهای تعطیل هفته است. بعضی کلمات را واضح می­ گوید بعضی را هم باید چند بارتکرار کند تا بفهمم.)

ماهی چقدر می­ شه؟

ماهی تخمین نکردم. ماهی 300 تومن بگیر یا 250 تومن. باز مردم کمکم می ­کنن.ناشکری نشه.

چند وقته اینجایی؟

هشت ساله اینجام. همسایه­ ها همه منو می ­شناسن.

ایران تنها زندگی می­ کنی؟

چشم­ هاش برق می­ زنه. نه با خانواده هستم.

چند تا بچه داری؟

سه تا بچه دارم.

چند تا دختر داری چند تا پسر؟

اون طوری هشت تا دارم؛پنج تا دختر، سه تا پسر.

پس چرا اول گفتی سه تا؟

شما پرسیدی چند تا بچه داری.ما تو افغانستان دخترو دختر می ­گیم پسرو بچه می ­گیم.

چرا؟

تو افغانستان  می ­پرسن چند تادختر داری چند تا بچه.ما به پسر، بچه می­ گیم. صورتش پر از خنده می­ شود. همه رو با هم قاطی نمی­ کنیم!شما پرسیدی چند تا بچه داری؟گفتم سه تا.

غیر از دستفروشی درآمد دیگه­ ای نداری؟

درآمد دیگه ندارم.

مستأجری؟

نه، یه انباره تو پامنار. پسرم تو انبار کار می­ کنه.یه جا به ما دادن. دو تا اتاق داره. هر کدام دوازده متری حساب کن. آشپزخانه طبقه دومه.حمام هم داره.

چند تا بچه خونه داری؟

سه تا دخترا عروسی کردن.دو تا با ما هستن.یکی کلاس دوازده رو تمام کرده. یکی دیگه کلاس... ،کلمه­ ای را که می ­گوید نمی ­فهمم.مجبور می­ شوم بپرسم.

گفتی کلاس دومه یا نهمه؟

نهمه.سه دیگه بخونه می ­ره دوازده.

درآمدت به خرج می­ رسه؟

آره گذران می­ کنیم دیگه.چیزیه که از جانب خدا می­ رسه. توقع نداریم که زندگی آن چنانی بکنیم. 

گپی با پسر 6 ساله افغانستانی

زندگی خوب یعنی همه مون کار کنیم

زندابگی خوب یعنی همه­ مون کار کنیم

بعد از انجام کاری آسوده در خیابان راه می­ رفتم که ناگهان با دیدن چهرۀ جدی و جذاب پسر بچه ­ای پنج، شش ساله که روی صندلی فایبرگلاسی درست به اندازۀ قد و قامتش در کنار پیاده­ رو نشسته بود  بی­ اختیار ایستادم. با عینکی آفتابی، چنان صاف و اتوکشیده پا روی پا انداخته و به روبه­ رویش خیره شده بود که انگار در حال بازی نقشی در یک تئاتر خیابانی است. جلوی صندلیش، یک ترازو، چندتایی بستۀ کوچک دستمال کاغذی و یک بسته فال روی زمین بود. نمی­ توانستم نگاهم را از صورت شیرینِ بچگانه­ اش بردارم.کمی پایین­ تر از جایی که پسر نشسته بود، مردی را پای بساط کفاشی­ اش دیدم. با اشاره به پسر از او پرسیدم: پسر شماست؟ با لهجۀ افغانی غلیظی گفت : "پسرکمه. مال خودمه." گفتم که برای روزنامه ها کار می کنم و اگر اشکالی ندارد می خواهم با پسرش حرف بزنم. با خوشرویی گفت :" چه اشکالی داره؟" رفتم نزدیک پسرش.

***

سلام خسته نباشی. من از طرف روزنامه آمدم با تو حرف بزنم.

سلام چی بگم؟

چند وقته اینجا می­ شینی برای کار؟

دو ماهه.

قبل از این چه کار می­ کردی؟

تو مترو فال می­ فروختم.

چند وقت تو مترو کار کردی؟

یه 20 روز، 30 روز.

قبل از فال فروشی تو مترو چه کار می­ کردی؟

فقط تو خونه بودم.

چند سالته؟

9 سال.

(تعجب می­ کنم چون به قیافه و هیکلش نمی ­خورد ولی به روی خودم نمی ­آورم تا در حرف زدن راحت باشد.)

 کلاس چندمی؟

کلاس دوم.

درسات چطوره؟

خوبه.

نمره­ هات پارسال چند شد؟

( می­ خواهم ببینم تخیلاتش تا کجا می­ رود.)

20.

چند تا 20 داشتی؟

40 تا.

همه رو 20 شدی؟

همه رو خوندم، 20 و 30  اینا می­ دادن.

مگه نمرۀ 30 هم دارین؟

از 10 داریم تا 25. 30 نداریم.

یعنی کسی زیر 10 نمره نمی­ گیره؟

( این سؤال­ ها را چنان جدی و با اعتماد به نفس جواب می­ دهد تا شنونده باور کند که چنین روش نمره­ دهی هم وجود دارد.)

نه.

پدر و مادرت چه کار می­ کنن؟

بابام کفش درست می­ کنه می­ فروشه. مادرم تو خونه است.

چند تا خواهر و برادر داری؟

چهار تا. خنده­ اش می­ گیره. تا بپرسم چرا می­ خندی ادامه می­ ده؛ سه تا برادر، چهار تا دختر.

اون چهار تایی که اول گفتی دخترا را گفتی یا پسرا را؟

پسرا رو.

خودت این کارو دوست داشتی یا خانواده­ ت گفتن؟

خودم دوست دارم.

چرا از فروش تو مترو اومدی اینجا؟

اونجا مأمور می­ گرفت. اول منو گرفتن بعد داداشامو. همه­ مون رو گرفتن. بابام شب اومد. یه چیزایی کاغذ دست بابام بود. داد ولمون کردن.

هر روز می آیی اینجا؟

 جمعه نمی آم.

تو خونه چه کار می­ کنی؟

بازی می­ کنم. با ماشین.

با خواهر برادرا بازی نمی­ کنی؟

اونا غذا اوماده می­ کنن.

( با اینکه فارسی خوب حرف می­ زند ولی گاهی تلفظ بعضی از کلماتش مبهم است. دوباره می­ پرسم چی کار می ­کنن؟ با دست در هوا چیزی را به هم می­ زند. فهمیدم، یعنی آشپزی می­ کنند.)

مادرت غذا درست نمی­ کنه؟

مامانم مریضه. قند داره.

خواهر و برادرات چند سالشونه؟

نمی­ دونم. بابام می­ دونه.

 چند ساعت اینجا هستی؟

از ساعت نُه هستیم تا هفت شب.

گشنه و تشنه می­ شی چه کار می­ کنی؟

تشنم بشه می رم از بابام آب می ­گیرم می­ خورم. گشنم بشه می رم از مغازه­ دار ( به سوپری در همان نزدیکی اشاره می­ کند )  کیک می­ خرم.

از پول خودت؟

آره از پول خودم.

چقدر درآمد داری؟